Bạn có bao giờ cố đọc hết một cuốn sách mà bạn thấy dở tệ ngay từ những trang đầu tiên không? Tôi đã từng gặp những cuốn khó nhai như vậy. Lỡ đọc vài chục trang, tiếc tiền mua, tiếc công đọc, thế là cứ gồng mãi tới khi không chịu nổi nữa. Mỗi trang là một sự rổ ấm ức.
Bạn có bao giờ lỡ mua một đôi giày đắt tiền. Nhưng khi đi vào thì thấy hơi “kích”. Người bán khăng khăng, “đi vài hôm là nó giãn ra vừa chân”. Bạn đi mãi mà nó hình như còn co vào, chẳng thấy giãn ra được tí nào. Kết cục là sưng phồng chân, tím móng.
Bạn có đang ở trong một cuộc hẹn và bạn phát hiện ra người trước mặt chán ngắt. Bạn vì phép lịch sự nên cứ ngồi lại mãi mà không bỏ về luôn.
Những ví dụ đó được gọi là “Sunk Cost Fallacy” (Nguỵ biện chi phím chìm – dịch sang tiếng Việt hơi dở, cứ gọi là S.C.F theo tiếng Anh nhé).
Sunk Cost là những gì (thời gian, tiền bạc, công sức) mình lỡ bỏ ra rồi, không thu hồi lại được nữa. Fallacy là thay vì đánh giá dựa trên lợi ích và chi phí tiềm năng phía trước, mình lại bị ám ảnh bởi những gì đã đầu tư và rơi vào bẫy tự huyễn hoặc bản thân.
Tại sao chúng ta lại dễ mắc phải bẫy tâm lý này đến vậy?
Nguồn gốc của SCF nằm sâu trong tâm lý con người. Có một vài lý do chính:
- Ác cảm mất mát (Loss Aversion): Bộ não chúng ta được lập trình để cảm thấy nỗi đau khi mất mát một thứ gì đó mạnh mẽ gấp đôi niềm vui khi có được một thứ tương đương. Việc từ bỏ một thứ mà ta đã đầu tư vào (dù nó tệ hại) giống như việc chính thức thừa nhận sự mất mát đó, và chúng ta rất ghét cảm giác này. Tiếp tục bám víu, dù không hiệu quả, lại tạm thời trì hoãn cảm giác thua lỗ ấy.
- Thiên kiến nhất quán (Consistency Bias): Chúng ta có xu hướng muốn hành động và suy nghĩ của mình nhất quán với những gì đã làm trong quá khứ. Việc bỏ dở một cuốn sách, một mối quan hệ hay một dự án mà mình đã công khai theo đuổi khiến ta cảm thấy mình không kiên định, thậm chí là thất bại trong mắt người khác và chính mình. Vì thế, ta cố “đâm lao thì phải theo lao” để duy trì hình ảnh nhất quán đó.
- Mong muốn “gỡ gạc”: Đôi khi, chúng ta tự huyễn hoặc rằng chỉ cần cố thêm một chút nữa thôi, tình hình sẽ cải thiện và công sức/tiền bạc đã bỏ ra sẽ không uổng phí. Giống như người chơi cờ bạc thua lỗ cố đánh thêm ván nữa để gỡ lại, chúng ta hy vọng một phép màu sẽ xảy ra để bù đắp cho những gì đã mất, thay vì chấp nhận thực tế.
Phần nổi của tảng băng chìm
Những ví dụ nhỏ như cuốn sách hay đôi giày chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Sunk Cost Fallacy len lỏi vào những quyết định quan trọng hơn rất nhiều trong cuộc đời:
- Sự nghiệp: Bạn có đang cố bám trụ lấy một công việc lương cao nhưng độc hại, khiến bạn kiệt quệ về tinh thần, chỉ vì bạn đã mất nhiều năm học ngành đó hoặc đã leo lên được vị trí hiện tại? Bạn sợ rằng nếu bỏ đi, bao nhiêu năm cố gắng sẽ “đổ sông đổ bể”?
- Đầu tư: Bạn có đang “gồng lỗ” một khoản đầu tư thua lỗ nặng nề, liên tục đổ thêm tiền vào với hy vọng mong manh nó sẽ phục hồi, chỉ vì bạn tiếc số vốn ban đầu đã bỏ ra?
- Các dự án cá nhân: Bạn có đang theo đuổi một dự án kinh doanh hoặc một ý tưởng sáng tạo mà rõ ràng là không khả thi, không mang lại kết quả, nhưng bạn không dám dừng lại vì đã đổ quá nhiều tâm huyết và thời gian vào đó?
Vậy làm sao để thoát khỏi nó?
Nhận diện được Sunk Cost Fallacy là bước đầu tiên và quan trọng nhất. Khi đứng trước một quyết định có nên tiếp tục hay dừng lại, hãy tự hỏi mình những câu sau:
- “Nếu hôm nay là ngày đầu tiên, với những thông tin mình đang có, mình có chọn bắt đầu việc này không?” Câu hỏi này giúp bạn tách biệt khỏi những gì đã đầu tư trong quá khứ và tập trung vào giá trị hiện tại và tương lai. Nếu câu trả lời là “không”, thì rất có thể bạn nên dừng lại.
- “Chi phí cơ hội là gì?” Thay vì tiếp tục đổ thời gian, tiền bạc, năng lượng vào thứ không hiệu quả này, bạn có thể dùng nguồn lực đó để làm gì khác tốt đẹp hơn, tiềm năng hơn? Việc ở lại có đang ngăn cản bạn khỏi những cơ hội mới không?
- “Điều tệ nhất có thể xảy ra nếu mình dừng lại là gì?” Thường thì, nỗi sợ về sự mất mát hoặc thất bại bị thổi phồng quá mức. Khi phân tích rõ ràng, bạn có thể nhận ra hậu quả của việc dừng lại không đáng sợ như bạn tưởng.
Hãy luôn sẵn sàng dứt bỏ những người sếp độc hại, những mỗi quan hệ độc hại, những khoá học hào nhoáng mà rỗng tuếch, những thói quen tiêu cực. Bởi càng ở lâu, bạn càng chìm xuống. Tới một lúc nào đó, bạn sẽ mất khả năng dứt áo ra đi.
Bí quyết là hãy lặng lẽ rời đi. Đừng nói gì cả. Đừng gây thêm drama. Cứ thế mà đi thôi. Sự im lặng tạo ra một tuyên bố mạnh mẽ hơn nhiều so với những lời từ biệt ồn ào.