Yuval Noah Harari (tác giả của Sapiens, Homo Deus, Nexus) đã giới thiệu một góc nhìn rất độc đáo. Ông cho rằng các câu chuyện (stories) và niềm tin tập thể (shared fictions) góp phần tạo dựng nên xã hội của loài người và giúp chúng ta thống trị trái đất.
Ông chỉ ra rằng hầu hết các khái niệm trong xã hội hiện đại thực ra không có thật. Chúng chỉ là một sáng tạo tưởng tượng (“fiction”) nhưng lại đóng vai trò gắn kết rất mạnh mẽ, cho phép hàng triệu con người phối hợp với nhau và đạt được những thành tựu to lớn.
Ví dụ như pháp luật, pháp luật vốn không có thật mà là một quy ước xã hội. Giả sử bạn ra đường ăn cắp và bỏ trốn thành công thì bạn chẳng bị sao cả. Không phải cứ khi nào bạn “phạm pháp” thì một thế lực vô hình nào đó tồn tại để trừng phạt bạn. Bạn chỉ đồng ý với xã hội rằng nếu phạm pháp mà bị bắt thì sẽ bị xử phạt tương xứng với hành vi của mình. Đó là một sự sáng tạo của loài người để chúng ta có thể cùng tồn tại trật tự và hài hoà.
Ví dụ như tiền, tiền vốn chỉ là tờ pô-li-me không ăn được. Nhưng chúng ta đồng ý sử dụng tờ pô-li-me ấy làm phương tiện thanh toán và nó có giá trị quy đổi rõ ràng. Tờ màu hồng này 50k, đổi được một bát phở gà xé. Tờ giấy không phải là bát phở. Nhưng chúng ta đồng ý nó có giá trị tương đương với bát phở.
Trước đây, tôi cũng biết lơ mơ về nhũng điều này, nhưng không thực sự hiểu rõ tầm ảnh hưởng của chúng. Yuval đã giúp tôi thấy rõ chúng thực sự quan trọng như thế nào.
Để kết nối một tập thể lớn, chúng ta cần các khái niệm như vậy. Một quốc gia được gắn kết lại bởi lịch sử, ngôn ngữ, quốc ca, các vị anh hùng, tôn giáo, thể thao… các giá trị chung của người dân trong quốc gia đó.
Tất cả những lãnh tụ đều hiểu điều này, và sự cấp thiết của việc nắm giữ các mạng lưới truyền thông như báo chí, truyền thanh và truyền hình.
- Vladimir Lenin: Trước khi trở thành lãnh tụ của Cách mạng Nga, Lenin đã tham gia viết và biên tập cho nhiều tờ báo cách mạng, nổi bật là tờ Iskra (Tia lửa), nhằm tuyên truyền tư tưởng và chiến lược cách mạng.
- Mahatma Gandhi: Gandhi đã sử dụng báo chí như một công cụ quan trọng trong phong trào đấu tranh giành độc lập cho Ấn Độ. Ông thành lập và biên tập các tờ báo như Indian Opinion, Young India, và Harijan để truyền bá tư tưởng bất bạo động và kêu gọi sự ủng hộ từ công chúng.
- Winston Churchill: Trước khi trở thành Thủ tướng Anh trong Thế chiến II, Churchill đã làm việc như một phóng viên chiến trường và nhà văn. Kinh nghiệm trong lĩnh vực truyền thông giúp ông trở thành một diễn giả và nhà lãnh đạo có sức thuyết phục mạnh mẽ.
- Fidel Castro: Trước khi lãnh đạo Cách mạng Cuba, Castro đã tham gia viết bài cho các tờ báo và sử dụng truyền thông để tuyên truyền tư tưởng cách mạng, xây dựng sự ủng hộ từ quần chúng.
- Benito Mussolini: Trước khi trở thành lãnh tụ phát xít Ý, Mussolini đã có sự nghiệp báo chí đáng kể. Ông làm việc cho tờ báo xã hội chủ nghĩa L’Avvenire del Lavoratore tại Lausanne, Thụy Sĩ, nơi ông viết những bài diễn văn sôi nổi cho công nhân nhập cư Ý, đặc biệt trong các cuộc đình công và biểu tình, thường tập trung vào các chủ đề chống giáo quyền. Sau khi bị trục xuất khỏi Đảng Xã hội Ý do ủng hộ sự tham gia của Ý trong Thế chiến thứ nhất, Mussolini thành lập tờ báo Il Popolo d’Italia (Nhân dân Ý) vào năm 1914 để quảng bá quan điểm của mình.
Khi truyền hình ra đời, số lượng các toà soạn báo cũng như số lượng phát hành của mỗi đầu báo đều giảm hẳn. Và khi mạng xã hội ra đời, tới lượt truyền hình chịu chung số phận với báo chí.
Hầu hết mọi người hiện giờ không xem TV, hoạ chăng chỉ còn người lớn tuổi. Trước đây còn có cảnh các bà nội trợ vừa làm việc nhà vừa xem phim Hàn Quốc, bây giờ họ chuyển sang xem Youtube, Tiktok hoặc livestream mua bán.
Ở một toà soạn hay một đài truyền hình, có một ông rất to gọi là ông Tổng Biên Tập (Editor-in-Chief hay Editorial Director) và một trong những quyền lực rất lớn của ông ta là quyết định thông tin nào sẽ được truyền tải cho công chúng. Nghe thì đơn giản, nhưng thực ra toàn bộ dư luận của xã hội sẽ do chỉ vài ông như thế định hướng.
Cực kỳ quyền lực chứ không đùa được.
Như vậy khi truyền thông chuyển hướng sang mạng xã hội, ai là ông kẹ này? Xin được long trọng giới thiệu vị lãnh chúa truyền thông của kỷ nguyên thông tin – the algorithm – nghĩa là ông thuật toán.
Mạng xã hội không hiển thị các thông tin giống nhau cho mỗi người dùng, mà chúng có một thuật toán đứng ở đằng sau để quyết định chuyện này. Chúng được cá nhân hoá để phù hợp với thói quen, sở thích, vị trí địa lý, tuổi tác của mỗi người dùng khác nhau. Sự chú ý (attention) của người dùng là thức ăn của mạng xã hội. Càng xem nhiều, doanh thu quảng cáo càng cao, mạng xã hội càng giàu có, hùng mạnh. Về cơ bản thuật toán mạng xã hội nhằm kéo dài nhất sự chú ý và thời gian ở lại của người dùng.
Tiếng lành đồn xa, tiếng dữ đồn ba ngày đàng. Tin tiêu cực, kích động, thù ghét thì luôn gây sự chú ý và hấp dẫn người dùng hơn. Vì vậy, nếu không kiểm duyệt, các mạng xã hội sẽ tràn ngập các thông tin tiêu cực, xì-căng-đan.
Tin ngắn, nông cạn và nhảm nhí thì lại dễ tiêu thụ. Do đó, các mạng xã hội chuyên video ngắn (Tiktok, Youtube Shorts) đang thống trị không gian mạng.
Trung Quốc rất thông minh. Họ làm ra Tiktok cho thị trường nước ngoài và tối ưu hoá nó cho sự chú ý của người dùng, nên nó tràn ngập những thông tin giải trí vớ vẩn, nhưng lại hấp dẫn người xem và gây nghiện, đồng nghĩa với việc tối ưu hoá doanh thu cho Tiktok.
Người anh của Tiktok là Douyin chỉ phát hành ở thị trường nội địa lại được điều chỉnh thuật toán để ưu tiên các nội dung mang tính văn hoá và hữu ích hơn. Trẻ em Trung Quốc cũng bị giới hạn giờ truy cập rất khắt khe. Rõ ràng những nhà lãnh đạo của Trung Quốc hiểu được tầm quan trọng của ông kẹ thuật toán, và có những động thái cụ thể để bảo vệ thế hệ trẻ khỏi sự độc hại của các thuật toán mạng xã hội.
Còn rất nhiều điều để thảo luận, ví dụ như tác hại của thuật toán và cách bảo vệ bản thân khỏi các thuật toán tự động mạnh mẽ này. Nhưng hôm nay tôi nghĩ tạm dừng ở đây là đủ rồi.
Hy vọng bài viết của tôi giúp bạn góp phần nhìn thấy bộ mặt của vị lãnh chúa truyền thông mới trong kỷ nguyên thông tin và tự rút ra những bài học riêng khi sử dụng mạng xã hội.
Hẹn gặp lại bạn ở chủ đề này trong những bài viết sau.
Photo by Hassan Pasha on Unsplash
https://lifechange.vn/the-algorithm-vi-lanh-chua-moi/