Nỗi sợ hãi mang tên Trí tuệ Nhân tạo (AI) đã là một cơn sóng ngầm đang len lỏi vào từng văn phòng, từng nhà máy, và vào trong tâm trí của mỗi chúng ta. Nó không còn là một khái niệm công nghệ xa vời, mà đã trở thành một câu hỏi thường trực, ngày càng lớn dần: Liệu công việc và vị trí của bạn có còn tồn tại vào ngày mai?
Những con số không biết nói dối. Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) dự báo 100 triệu việc làm sẽ bị AI thay thế. Báo cáo của Challenger lần đầu tiên đưa AI vào danh mục nguyên nhân mất việc, với gần 4.000 người mất đi kế sinh nhai chỉ trong một tháng. Đến những năm 2030, 30% công việc của chúng ta có thể được tự động hóa. Đây không phải là một lời tiên tri xa vời, mà là một xu hướng đang tăng tốc từng giây với sức mạnh tính toán hàng triệu tỷ phép tính của những con chip như Nvidia.
Sự đáng sợ của cuộc cách mạng này nằm ở chỗ nó không chỉ nhắm vào những công việc tay chân ở “phía cuối” chuỗi giá trị. Những người lái xe, thu ngân, công nhân nhà máy… dĩ nhiên cũng đang phải đối mặt với nguy cơ. Nhưng lần này, cơn bão tấn công cả vào thành trì của giới cổ cồn trắng (white collar), những công việc đòi hỏi trí tuệ và kỹ năng mà chúng ta từng tin là không thể thay thế. Chuyên viên phân tích, nhân viên kế toán, người viết quảng cáo, thậm chí cả những kỹ sư phần mềm, những người đã tạo ra chính AI, giờ đây cũng đang chứng kiến “đứa con” của mình học cách thay thế chính họ.
Chúng ta đã đi theo một con đường truyền thống: học hành chăm chỉ, lấy một tấm bằng đại học, bắt đầu sự nghiệp với hy vọng xây dựng một cuộc sống ổn định. Giờ đây, AI đang vẽ lại toàn bộ tấm bản đồ đó, biến những con đường quen thuộc thành ngõ cụt.
Viễn cảnh cực đoan nhất, nếu đường cong phát triển của AI cứ tiếp tục, sẽ dẫn tới một thế giới phân cực đến đáng sợ. Một thiểu số siêu giàu, những người sở hữu các hệ thống AI, sẽ ngày càng giàu hơn. Phần còn lại của nhân loại, khi không còn việc làm, sẽ phải phụ thuộc vào sự trợ cấp của chính phủ. “Giai cấp trung lưu đang teo tóp” không còn là một lời cảnh báo, nó đang trở thành hiện thực được AI thúc đẩy nhanh hơn bao giờ hết. Khi con người không còn sức mua, các tập đoàn sẽ chỉ tập trung phục vụ cho giới siêu giàu. Đó là một tương lai ảm đạm mà không ai trong chúng ta mong muốn.
Chúng ta có lý do để sợ hãi. Nhưng chìm đắm trong hoảng loạn chưa bao giờ là một chiến lược.
Gót chân Achilles của cỗ máy và vùng đất hứa của con người
Giữa những lời cảnh báo về một tương lai do máy móc thống trị, người ta lại bỏ qua một sự thật cốt lõi, một “lỗi hệ thống” của chính AI. Đó chính là cách nó được huấn luyện.
AI học hỏi từ những gì đã tồn tại: từ kho tàng văn bản, sách vở, những cuộc tranh luận trên Reddit, những video trên mạng. Nó là một bậc thầy của việc tổng hợp, sao chép và tái cấu trúc. Giống như Elon Musk đã nói đùa, nuôi dạy một đứa trẻ cũng giống như “prompt training” cho AI vậy. Mọi thứ AI tạo ra đều là một bản “remix” từ những sáng tạo của con người trong quá khứ.
Và đây, chính trong điểm yếu lớn nhất của AI, lại là nơi ẩn chứa cơ hội lớn nhất cho chúng ta.
AI không có trải nghiệm. Nó không biết đến cảm giác thất bại cay đắng, niềm vui của thành công sau bao nỗ lực, sự phức tạp của tình yêu, hay nỗi đau của sự mất mát. Nó có thể phân tích hàng triệu câu chuyện, nhưng nó không thể cảm được chúng. Nó có thể bắt chước giọng nói của bạn, nhưng nó không thể kể một câu chuyện bằng chính những rung động từ trái tim bạn, bằng những bài học được đổi bằng mồ hôi và nước mắt.
Lịch sử thường mang tính chu kỳ và luôn có nhiều bài học để chúng ta nương theo. Mỗi cuộc cách mạng kinh hoàng đều đi kèm với những cơ hội phi thường cho những ai dám nhìn vào tâm bão và tìm kiếm lối đi.
Hãy nhìn lại Cuộc Cách mạng Công nghiệp. Peter Cooper, xuất thân từ một gia đình trung lưu, đã thử và thất bại với hàng loạt công việc. Nhưng thành công chỉ đến khi ông mua lại một nhà máy keo và nhận ra một sự lãng phí trong quy trình sản xuất mà người chủ cũ không thấy. Chỉ bằng cách thay đổi một chi tiết nhỏ, ông đã biến khoản đầu tư 2.000 đô la thành lợi nhuận 10.000 đô la ngay trong năm đầu tiên và sau đó trở thành một trong những người giàu nhất nước Mỹ. Ông không chỉ làm việc chăm chỉ, ông đã quan sát và tìm thấy cơ hội trong sự thay đổi.
Hay trong thời kỳ đen tối nhất – Cuộc Đại Suy thoái (1929). Khi hàng triệu người xếp hàng chờ thức ăn, nhiều gia tộc giàu có nhất trong lịch sử gần đây lại tìm thấy sự khởi đầu của mình. Những cửa hàng tạp hóa nhỏ được mở ra trong những căn nhà bỏ hoang, không phải vì tham vọng lớn lao, mà ban đầu là một chiến lược sinh tồn: nếu không bán được hàng, ít nhất gia đình họ cũng có cái để ăn. Từ sự khốn cùng đó, những đế chế như Publix, Little Debbie đã ra đời. Hỗn loạn không chỉ tạo ra nạn nhân, nó còn tạo ra những người hùng bất đắc dĩ.
Và gần đây nhất, Cuộc Cách mạng Công nghệ. Jeff Bezos nhìn thấy tốc độ tăng trưởng của Internet và quyết định bán sách trên đó. Google được tạo ra vì ngày càng có nhiều người muốn tìm kiếm thông tin trực tuyến. Tinder đưa việc hẹn hò ở quán bar lên mạng. YouTube đưa TV lên mạng. Rất nhiều ý tưởng vĩ đại chỉ đơn giản là áp dụng một mô hình cũ vào một nền tảng mới. Bí quyết là phải đi sớm. Amazon Web Services (AWS) là minh chứng hùng hồn nhất: họ ra mắt và không có đối thủ cạnh tranh trong suốt 7 năm, thống trị một thị trường ngày nay trị giá gần 500 tỷ đô la. Đó được coi là “mảnh đất” màu mỡ nhất trong lịch sử kinh doanh.
Chạy cuộc đua khi đường băng còn vắng
Cuộc cách mạng AI cũng vậy. Nó sẽ hỗn loạn hơn, dữ dội hơn bất cứ điều gì chúng ta từng chứng kiến. Sam Altman, CEO của OpenAI, thậm chí còn đề xuất chính phủ nên cung cấp thu nhập cơ bản (UBI) cho người dân để họ có thời gian học các kỹ năng mới.
Điều này có nghĩa là gì? Điều này có nghĩa là chúng ta đang đứng trước một cuộc đua. Bạn có thể chọn đứng yên trong đám đông hàng triệu người đang hoảng loạn, chờ đợi xem điều gì sẽ xảy ra. Khi đó, chiến thắng gần như là không thể. Hoặc, bạn có thể bắt đầu chạy ngay bây giờ, khi đường băng còn vắng, khi cuộc đua chỉ mới có vài người tham gia.
Cơ hội sẽ nảy sinh ở khắp mọi nơi. Bạn không cần phải tìm ra tất cả, bạn chỉ cần tìm một cơ hội phù hợp với mình. Hãy tự hỏi: Đâu là kinh nghiệm, là nỗi đau, là kỹ năng độc nhất mà cỗ máy không thể sao chép từ tôi? Bạn đã trải qua những gì? Bạn biết những gì mà người khác không biết?
Có thể đó là khả năng kết nối con người, sự đồng cảm sâu sắc, khả năng kể những câu chuyện truyền cảm hứng, hay một kỹ năng thủ công tinh xảo. Có thể đó là việc kết hợp kiến thức từ hai lĩnh vực chẳng liên quan để tạo ra một giải pháp mới. Như tác giả của video đã chọn YouTube và nghệ thuật kể chuyện, bởi vì AI có thể viết kịch bản, nhưng nó không thể truyền tải cảm xúc và trải nghiệm con người một cách chân thực.
Cơn bão AI đã đến. Người ta có thể chọn xây hầm trú ẩn trong sợ hãi, hoặc học cách đóng một con thuyền từ chính những mảnh vụn của thế giới cũ để lướt đến một tương lai chưa ai định đoạt. Cuộc cách mạng này sẽ lấy đi nhiều thứ, nhưng nó không thể lấy đi thứ quý giá nhất: tinh thần con người, khả năng thích ứng, và khát vọng vươn lên từ hỗn loạn.
Sự lựa chọn, như mọi khi, nằm ở chính chúng ta.