Tương lai kinh tế qua lăng kính AI, so sánh 2 kịch bản mô phỏng và gợi ý giải pháp

Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, với trí tuệ nhân tạo (AI) và robot là những động lực cốt lõi, đang mở ra những chân trời mới về năng suất và hiệu quả. Tuy nhiên, song song với những hứa hẹn đó là những băn khoăn sâu sắc về tương lai việc làm, sự phân hóa giàu nghèo và cấu trúc xã hội. Liệu một ngày không xa, khi máy móc đảm nhận phần lớn công việc, cuộc sống của chúng ta sẽ ra sao?

Để góp một góc nhìn cụ thể hơn vào cuộc thảo luận quan trọng này, tôi đã nhờ đến sự hỗ trợ của một mô hình trí tuệ nhân tạo (Google Gemini 2.5) để phác họa và “chạy thử” hai kịch bản kinh tế giả lập. Mục tiêu của tôi không phải là đưa ra một dự đoán chính xác, bởi tương lai vốn đa dạng và phụ thuộc vào vô số quyết sách của con người. Thay vào đó, mục đích là để cùng nhau hình dung rõ hơn về những thách thức và cơ hội tiềm ẩn.

1. Kịch bản: nền kinh tế truyền thống, khi con người là trung tâm

Trước khi khám phá tương lai tự động hóa, hãy cùng nhìn lại một mô hình kinh tế quen thuộc, nơi AI và robot chưa đóng vai trò chủ đạo. Trong kịch bản này, động lực sản xuất chính đến từ sức lao động của con người. Phần lớn dân số trong độ tuổi lao động có việc làm, nhận lương và đóng góp vào guồng quay kinh tế. Tầng lớp trung lưu, với sức mua ổn định, đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy tiêu dùng và tăng trưởng. Mặc dù vẫn có sự bất bình đẳng nhất định, nhưng cơ hội việc làm và dòng chảy thu nhập tương đối được san sẻ rộng rãi hơn.

2. Kịch bản: kỷ nguyên tự động hóa, AI và Robot chiếm lĩnh, 50% thất nghiệp và UBI tối thiểu

Giờ đây, chúng ta bước vào một kịch bản giả định táo bạo hơn: AI và robot đã đạt đến trình độ phát triển vượt bậc, thay thế con người trong một nửa số công việc hiện có. Điều này dẫn đến tỷ lệ thất nghiệp lên đến 50% lực lượng lao động. Để đối phó với cú sốc này và đảm bảo một mức sống cơ bản cho những người mất việc, xã hội triển khai chương trình Thu nhập Cơ bản Phổ quát (UBI) ở mức tối thiểu, chỉ đủ để duy trì các nhu cầu thiết yếu nhất.

Để hình dung rõ hơn về những con số đứng sau hai kịch bản này, tôi đã tiến hành một mô phỏng giả lập với các thông số kinh tế cụ thể. Xin lưu ý, đây là những con số minh họa dựa trên các giả định của mô hình:

3. Bảng so sánh chi tiết hai mô hình kinh tế giả lập

(Bảng này được xây dựng dựa trên sự hợp tác với Google Gemini 2.5 để mô phỏng)

Lưu ý: Các con số trong bảng là kết quả mô phỏng dựa trên các giả định ban đầu và chỉ mang tính chất minh họa cho sự khác biệt giữa hai kịch bản.

4. Những khác biệt và tác động đáng chú ý

Từ bảng mô phỏng trên, chúng ta có thể thấy một nghịch lý tiềm ẩn trong Kịch bản 2:

GDP tăng nhưng lợi ích không được chia sẻ rộng rãi

Dù tổng sản phẩm quốc nội (GDP) có thể tăng lên nhờ năng suất vượt trội của AI và robot, phần lớn thành quả này lại tập trung vào một nhóm nhỏ dân số là chủ sở hữu công nghệ và các chuyên gia kỹ năng cao.

Sự xói mòn của tầng lớp trung lưu

Đây có lẽ là một trong những hệ lụy đáng lo ngại nhất. Tầng lớp trung lưu, vốn là trụ cột của tiêu dùng và ổn định xã hội, gần như biến mất trong Kịch bản 2.

Nền kinh tế “hai tầng” giá cả: giảm phát hàng phổ thông và lạm phát hàng xa xỉ

Khi một bộ phận lớn dân số (50% trong mô hình của chúng ta) mất việc làm, nguồn thu nhập chính của họ từ lương bổng cũng biến mất. Khoản UBI, dù là một sự hỗ trợ cần thiết, nhưng nếu chỉ ở mức “tối thiểu đủ sống”, nó sẽ thấp hơn rất nhiều so với thu nhập trước đây của họ. Kết quả là:

• Sức mua tổng thể của đại bộ phận dân chúng sụt giảm nghiêm trọng: những người nhận UBI sẽ phải thắt chặt chi tiêu tối đa, ưu tiên gần như toàn bộ số tiền ít ỏi cho các nhu yếu phẩm cơ bản như thực phẩm rẻ tiền, tiền thuê nhà tối thiểu, và các dịch vụ thiết yếu nhất. Họ không còn khả năng mua sắm các mặt hàng không thiết yếu, nâng cấp đồ dùng, hay chi tiêu cho giải trí, du lịch như trước. Ngay cả những người vẫn còn việc làm nhưng không thuộc nhóm tinh hoa cũng có thể phải đối mặt với tình trạng lương không tăng hoặc giảm do áp lực cạnh tranh lao động, khiến sức mua của họ cũng bị hạn chế.
• Đối với hàng hóa phổ thông: các doanh nghiệp sản xuất những mặt hàng này (quần áo bình dân, đồ gia dụng thông thường, thực phẩm chế biến giá rẻ…) sẽ đối mặt với tình trạng cầu giảm mạnh. Trong khi đó, nhờ AI và robot, năng lực sản xuất những mặt hàng này có thể vẫn giữ nguyên hoặc thậm chí tăng lên. Khi hàng hóa làm ra nhiều nhưng ít người có tiền mua, các doanh nghiệp buộc phải hạ giá để bán được hàng, dẫn đến áp lực giảm phát đối với nhóm hàng này. Nếu tình trạng này kéo dài, doanh nghiệp có thể thua lỗ, cắt giảm sản xuất và sa thải thêm nhân công, tạo ra vòng xoáy đi xuống.
• Đối với hàng hóa xa xỉ: ngược lại, thu nhập và của cải lại ngày càng tập trung vào tay một nhóm nhỏ “tinh hoa” (chủ sở hữu AI/robot, chuyên gia công nghệ cao). Nhóm này có sức mua rất lớn và xu hướng chi tiêu cho các mặt hàng đắt tiền, dịch vụ cao cấp, bất động sản hạng sang, các tác phẩm nghệ thuật, hay những trải nghiệm độc đáo. Do các mặt hàng và dịch vụ xa xỉ thường có nguồn cung hạn chế hoặc mang tính độc quyền, việc gia tăng nhu cầu từ nhóm người giàu sẽ đẩy giá của chúng lên cao, gây ra áp lực lạm phát trong phân khúc này. Điều này tạo ra một bức tranh kinh tế phân cực, nơi một phần của thị trường thì giá cả đi xuống, còn một phần khác thì giá cả lại leo thang.

Nguy cơ bất ổn xã hội

Dù UBI tối thiểu có thể giúp giảm bớt những khó khăn cùng cực, sự bất bình đẳng sâu sắc về thu nhập và cơ hội, cùng với cảm giác vô dụng và thiếu vắng mục đích ở một bộ phận lớn dân chúng, có thể là mảnh đất màu mỡ cho những bất ổn xã hội.

5. Những giải pháp khả thi để hướng tới một tương lai công bằng hơn

Kịch bản tự động hóa cao với UBI tối thiểu cho thấy những thách thức rõ ràng. Vậy, chúng ta có những giải pháp nào khả dĩ hơn để vừa tận dụng được sức mạnh của AI, vừa đảm bảo một xã hội thịnh vượng và công bằng? Dưới đây là một số định hướng đang được thảo luận rộng rãi:

Chính sách kinh tế và tài khóa nâng cao

• UBI đủ sống và bền vững: thay vì chỉ ở mức tối thiểu, một chương trình UBI được thiết kế tốt hơn cần đảm bảo mức sống phẩm giá. Nguồn vốn có thể đến từ thuế robot, thuế tài sản lũy tiến, hoặc thuế carbon.
• Giảm giờ làm việc tiêu chuẩn: khi năng suất tăng cao, việc giảm giờ làm có thể giúp phân bổ lại công việc và cải thiện chất lượng cuộc sống.
• Đầu tư công chiến lược: ưu tiên các lĩnh vực tạo giá trị xã hội bền vững như kinh tế xanh, y tế cộng đồng, giáo dục và văn hóa.
• Khuyến khích các mô hình kinh tế mới: hỗ trợ hợp tác xã, doanh nghiệp xã hội, và các nền tảng kinh tế chia sẻ do người lao động quản lý.

Cách mạng trong giáo dục và phát triển kỹ năng

• Học tập suốt đời và đào tạo lại kỹ năng: xây dựng hệ thống giáo dục linh hoạt để mọi người có thể dễ dàng nâng cao kỹ năng.
• Chú trọng các kỹ năng “đậm chất người”: tập trung phát triển tư duy phản biện, sáng tạo, trí tuệ cảm xúc, và khả năng giải quyết vấn đề phức tạp.

Đổi mới văn hóa, xã hội và cộng đồng

• Định nghĩa lại giá trị của “công việc”: công nhận các đóng góp cho cộng đồng không qua trả lương truyền thống.
• Tăng cường sự gắn kết cộng đồng: xây dựng mạng lưới hỗ trợ, giúp mọi người tìm thấy mục đích sống và tìm được nơi mình thuộc về.

Quản trị công nghệ một cách thông minh và có trách nhiệm

• Xây dựng khung pháp lý và đạo đức cho AI: đảm bảo AI được phát triển và ứng dụng vì lợi ích chung.
• Chính sách chống độc quyền trong lĩnh vực công nghệ: ngăn chặn sự tập trung quyền lực quá mức.

6. Kết luận

Qua thử nghiệm mô phỏng với sự hỗ trợ của AI, có thể thấy rằng tự động hóa và năng suất không mặc nhiên dẫn đến thịnh vượng chung. UBI tối thiểu có thể là một lưới an toàn cần thiết, nhưng chưa đủ để giải quyết các vấn đề về bất bình đẳng và sự xói mòn của tầng lớp trung lưu.

Để hướng tới một tương lai mà ở đó thành tựu của AI và robot được chia sẻ rộng rãi, đòi hỏi chúng ta phải có những giải pháp toàn diện và một tầm nhìn dài hạn. Điều này bao gồm việc cải cách chính sách kinh tế, đổi mới hệ thống giáo dục, trân trọng các đóng góp đa dạng của con người cho xã hội, và quản trị công nghệ một cách khôn ngoan.

Cuộc thảo luận về AI, robot và tương lai kinh tế chỉ mới bắt đầu. Hy vọng rằng những mô phỏng giả lập như thế này, dù đơn giản, cũng có thể góp phần khơi gợi thêm nhiều suy ngẫm và hành động thiết thực. Tương lai không phải là thứ được định sẵn để chúng ta đón nhận, mà là thứ chúng ta cùng nhau kiến tạo.